Voetbalwoorden
In deze rubriek bespreekt voetbalhistoricus Kees van der Waerden iedere maand een voetbalwoord dat in onbruik is geraakt. De verdwenen voetbalterm wordt verbonden met de herinnering aan een legendarische voetballer.
Periode 1880 - 1900 | Association (Jaap Wolterbeek 1863 - 1939)
Enige jaren na de oprichting van de Engelse voetbalbond in 1863 waaide het voetbalspel over naar Nederland. Tot ongeveer 1900 werd dit nieuwe spel 'association football' genoemd, meestal afgekort als 'association'. De letterlijke vertaling is vereniging, maar van samenspel was tot vóór de komst van het clubvoetbal in Nederland nauwelijks sprake. Association werd be¬oefend door jongens uit de betere klasse, die er plezier in had¬den tegen een bal te trappen en erachteraan te rennen. Er waren weinig regels en bij een groot aantal deelnemers werden eenvoudig de palen achteruit gezet. De eerste berichten over association in Nederland komen uit Enschede. Engelse monteurs waren na de grote stadsbrand van 1862 opgeroepen voor de weder¬opbouw van de textielindustrie en introduceerden het spel in 1863. Het clubvoetbal in Nederland ontwikkelde zich pas veel later. Het vroegste bewijs hiervan vinden we in het najaar van 1880, toen de Amsterdamse footballclub Sport werd opgericht die bestond uit spelers van rugbyclub R.U.N. en de cricketteams van B.A.T. en Strong. Verschillende bronnen meldden dat Sport reeds in 1880 association speelde. Bij voetbalclub Sport voetbalden voornamelijk Engelse jongens die hun brood verdienden bij de firma Imperial Continental Gas-association, een Engelse onderneming die zorg droeg voor het lichtgas in Nederlandse steden. Willem Mulier, de pionier van het vaderlandse voetbal, herinnerde zich in 1894 dat de heer Spiller de captain was van Sport: "...de overige leden van het XI waren: G. Lowray, de 2 heeren May, Whichcord, Evant, Robbins, Easton, Quill, Nobbe en Wolterbeek, op een na allen Engelschen." Als Sport de oudste voetbalvereniging van Nederland is, dan zou de hier genoemde Wolterbeek de allereerste clubspeler van Nederland kunnen zijn.
Jacob Cornelis (Jaap) Wolterbeek werd geboren op 27 mei 1863 in Middelburg. Zijn vader was gasfabrikant te Amsterdam, die diverse gasfirma's oprichtte onder de naam Wolterbeek & Co. Namens de Britse Imperial Continental Gas-Association deed Mr. W.P. Wolterbeek in 1879 bij de gemeenteraad van Amsterdam een verzoek tot oprichting van een gemeentelijke lichtfabriek. Uiteindelijk verrees in 1883 de Westergasfabriek aan de toenmalige Haarlemmertrekvaart.
Jaap Wolterbeek mocht vermoedelijk meedoen bij footballclub Sport, omdat zijn vader bemiddelde voor het Britse gasbedrijf. Maar hij was niet de enige Nederlander die daar wel eens voetbalde. Willem Mulier: "Ik speelde een paar malen voor propaganda te Amsterdam mede (want sinds '83 dacht ik reeds aan een bond), maar het duurde toch nog tot 1886, alvorens wij de eerste match hadden in den Koekamp. Twee dagen te voren waren wij al in spanning, want er deden niets dan groote Engelschen mede, aldus luidden de berichten." Die Engelse jongens waren een paar koppen groter, omdat zij ouder waren dan de spelers van H.F.C. Zo was Jaap Wolterbeek 23 jaar, terwijl de meeste H.F.C.'ers in 1886 nog adolescenten waren van onder de twintig. Deze eerste voetbalwedstrijd op Nederlands grondgebied tussen beide verenigingen werd mogelijk door de korte reisafstand. De ANWB routeplanner geeft aan dat de fietsafstand tussen het Haarlemse H.F.C. (Houtplein) en het Amsterdamse Sport (Polonceaukade) 16,9 kilometer bedraagt. De eerste vriendschappelijke ontmoeting tussen de twee teams was in 1886 op het terrein van de Koekamp in Haarlem. Mulier berichtte hierover: "We verloren met 5 - 3. De return had plaats in het Vondelpark op een hard bevroren grond in de sneeuw en wel op 25 december 1886. De uitslag is mij ontgaan." In het dagblad 'Het nieuws van de dag' van 21 december 1886 is terug te lezen dat deze wedstrijd eindigde in een 3 - 0 overwinning voor Sport en dat deze niet op 1e kerstdag werd gespeeld, maar de zondag daarvoor.
Is Jaap Wolterbeek nu de oudste clubspeler van Nederland? Voorzichtigheid is geboden, want Sport begon al met association in 1880 en de naam Wolterbeek komen we pas voor het eerst tegen in de voetbalmatch van 1886. De teamformaties lagen nog niet vast en spelers voetbalden in die tijd over en weer bij elkaar. Zo had H.F.C.'er Mulier bij Sport al enkele keren meegespeeld om een competitie op te zetten en zien we in de return in het Vondelpark opeens nog drie Nederlanders opduiken: "Voor Sport speelde toen Frans Waller, Sillem en van Oostveen..." (Gedenkboek H.F.C. 1919, p. 12) Onduidelijk is wanneer de voetbalcarrière van Jaap Wolterbeek bij Sport begon. In ieder geval eindigde deze rond 1887, want volgens Mulier ging het Amsterdamse Sport om¬streeks deze tijd in de doodslaap. Footballclub Sport verdween van het toneel, maar association zou blijven en een vlucht nemen die niemand destijds had kunnen of durven voorspellen. Jaap Wolterbeek deed in die eerste voetbalwedstrijd in 1886 als enige Nederlander mee bij de oudste voetbalvereniging van Nederland en daarvoor verdient hij een plek in de eregalerij van Nederlandse voetballers.
 "Vergroten")
)
)
)
)
)
)
)